Radziwiłł Mikołaj Krzysztof zwany Sierotką h. Trąby (1549–1616), marszałek dworny, następnie wielki lit., kasztelan, potem wojewoda trocki, wojewoda wileński, pamiętnikarz, pierwszy ordynat nieświeski. Ur. 2 VIII na zamku w Ćmielowie, był najstarszym synem Mikołaja «Czarnego» (zob.) i Elżbiety z Szydłowieckich, bratem kard. Jerzego (zob.), Albrychta (zob.) i Stanisława (zob.).

Początkową nauką domową R-a kierowali różnowierczy pedagogowie. Piotr Paweł Vergerio dedykował mu wówczas przeznaczony dla dzieci katechizm „Lac spirituale, pro alendis ac educandis christianorum pueris” (Regiomonti Borussiae 1556). W początkach lipca 1563 został R. wyprawiony na studia zagraniczne; na czele towarzyszącego mu licznego orszaku stali: preceptor Baltazar Lewalt Jezierski oraz dyplomata na służbie ojca Hieronim Makowiecki. Po drodze odwiedził R. w Radomiu królową Katarzynę, a w Oleśnicy swych kuzynów: księcia Jana na Münsterbergu oraz jego syna Karola. Następnie przez Drezno, Lipsk, Norymbergę i Stuttgart, gdzie szczególnie gościnnie podejmował go książę wirtemberski Krzysztof, dotarł w końcu sierpnia t. r. do Strasburga, gdzie m. in. uczęszczał na wykłady J. Sturma. Na skutek grasującej zarazy opuścił we wrześniu 1564 Strasburg i udał się na zaproszenie władcy Wirtembergii do uniwersytetu w Tybindze. W środowisku naukowym Strasburga i Tybingi uczczono pobyt R-a licznymi dedykacjami. Wspomniany już Vergerio przypisał mu niektóre utwory wydane w dziele zbiorowym pt.: „Primus tomus operum Vergerii ad versus papatum” (Tubingae 1563), C. Dasypodius, matematyk sztrasburski, dedykował R-owi swe dzieło o geometrii euklidejskiej („Euclidis quindecim elementorum geometriae primum et secundum”, Argentorati 1564), prawnik L. Tuppius rozprawę przeciwko Soborowi Trydenckiemu („Adversus Synodi Tridentinae restitutionem seu continuationem, a Pio IIII Pontifice indictam, opposita gravamine”, Argentorati 1565). Aby syn nie zapomniał «przyrodzonej mowy» Mikołaj «Czarny» posłał mu pod koniec 1563 r. egzemplarz biblii protestanckiej świeżo wydanej po polsku w Brześciu Lit. Drugi jej egzemplarz przekazał «Sierotka» na polecenie ojca do biblioteki ks. Krzysztofa wirtemberskiego. Ulegający w tym czasie wpływom antytrynitarzy woj. wileński nakazał synowi nadsyłanie informacji dotyczących sporów religijnych w zachodniej Europie, «presertim in articulo de Trinitate». W tym celu odwiedził «Sierotka» H. Bulingera w Zurychu. Przebywał również na dworze elektora Palatynatu w Heidelbergu. Za pośrednictwem syna Mikołaj «Czarny» rozpowszechniał w Europie Zachodniej informacje o sukcesach militarnych Wielkiego Księstwa w wojnie z Moskwą.

Na wieść o śmierci ojca (28/29 V 1565) powrócił R. na Litwę. Ponieważ nie osiągnął jeszcze pełnoletności opiekę nad nim objął stryjeczny brat ojca Mikołaj zwany «Rudym». Następnie zgodnie z ostatnią wolą ojca udał się «Sierotka» w peregrynację, odwiedzając dwory panujących w Europie Zachodniej. Rozpoczęła się ona najprawdopodobniej jeszcze pod koniec r. 1565. Zapewne wówczas podróżując przez Niemcy spotkał się w Augsburgu na sejmie Rzeszy z cesarzem Maksymilianem II, a potem przez Francję podążył do Włoch. Przebywając w Rzymie jesienią 1566 uległ perswazji duchownych, m. in. byłego nuncjusza w Polsce kard. J. F. Commendonego i złożył przed 7 XII t. r. katolickie wyznanie wiary. Przyjął go wówczas na audiencji papież Pius V. Konwersja młodego R-a obudziła wśród hierarchii katolickiej nadzieję na rychłą zmianę stosunków wyznaniowych na Litwie. Jednakże «Sierotka», ku niezadowoleniu wysokich dostojników Kościoła, prosił, aby jego przejście na katolicyzm pozostało w tajemnicy. Decyzja ta była zapewne podyktowana obawą przed narażeniem się opiekunowi, który po ojcu R-a objął przywództwo kalwinów lit. Licząc się z jego reakcjami jeszcze w r. 1570 «Sierotka» wysłał trzech młodszych braci na studia do protestanckiej uczelni w Lipsku.

Dopiero po powrocie w początku 1567 r. z Rzymu na Litwę R. uznany został przez Mikołaja «Rudego» za pełnoletniego i w związku z tym przejął z jego rąk dobra dziedziczne oraz opiekę nad licznym rodzeństwem. Następnie uczestniczył w nieudanej wyprawie radoszkowickiej, podjętej przez Zygmunta Augusta przeciw Moskwie. Dn. 20 XI t. r. stawił na służbę ziemską w obozie pod Krasnym Siołem największy poczet spośród panów lit. liczący 539 husarzy i 386 pieszych żołnierzy. Po odjeździe króla z Litwy pozostał nadal w obozie hetmana lit. Grzegorza Chodkiewicza pod Borysowem. W początku 1568 r. uczestniczył z własnym pocztem w oblężeniu Uły. Wezwany listami królewskimi R. uczestniczył w maju i czerwcu 1568 w obradach sejmu lit. w Grodnie. W sejmie zwołanym do Lublina w celu sfinalizowania unii polsko-lit. nie brał początkowo udziału; dopiero po wyjeździe Litwinów z Lublina oraz po decyzji inkorporacji Podlasia do Korony Zygmunt August wezwał go w początku marca 1569 do przybycia na sejm w celu złożenia przysięgi na wierność królowi i Koronie Polskiej z dóbr podlaskich. Podobnie jak i większość panów lit. «Sierotka» stosował bierny opór; odmówił przybycia do Lublina, a swój postępek usprawiedliwił faktem, iż opierał się w tej mierze na zdaniu bardziej od niego doświadczonych dostojników lit. Zagrożony konfiskatą dóbr na terenach włączonych do Korony oraz zachęcany nominacją na godność podczaszego lit. przybył wreszcie do Lublina i 1 VI t. r. złożył przysięgę. Jego zjawienie się w Lublinie przypadło na moment, kiedy panowie lit. świadomi nieskuteczności dalszego oporu zdecydowali się powrócić na sejm. Odejście od polityki sabotowania planów unijnych Zygmunta Augusta oraz udział w kampanii wojennej pod Ułą przyniosły «Sierotce» przywilej na godność marszałka dwornego lit., wystawiony 20 VI 1569. Dn. 1 VII t. r. podpisał akt unii lubelskiej.

W działalności publicznej «Sierotka» blisko współpracował ze swym stryjem Mikołajem «Rudym». Łączyły ich przede wszystkim wspólne zabiegi o pomyślność i znaczenie rodziny, a mieli również podobne poglądy na wiele problemów politycznych, np. obaj negatywnie oceniali unię lubelską. Od jesieni 1569 aż do śmierci Zygmunta Augusta rezydował R., z krótkimi przerwami, przy królu, który wtajemniczał go w swoje sprawy osobiste, m. in. w starania o rozwiązanie małżeństwa z Katarzyną. Był też R. stałym pośrednikiem między królem a stryjem Mikołajem. W czasie sejmu 1570 r. należał R. do najbardziej stanowczych przeciwników uchwalenia konstytucji w sprawie wolności religijnej dla protestantów. Brał także udział w sejmie 1572 r. T. r. wspólnie ze stryjem, zawarł z konkurentem swej rodziny, star. żmudzkim Janem Chodkiewiczem, układ, który przewidywał ścisłą współpracę polityczną dwóch najbardziej wówczas wpływowych rodzin na Litwie. Pretekstem do ugody między dotychczasowymi rywalami była troska o przyszłe losy Wielkiego Księstwa wywołana doświadczeniami z okresu sejmu lubelskiego. W rzeczywistości chodziło o współdziałanie podczas bezkrólewia, ponieważ sygnatariusze porozumienia spodziewali się rychłej śmierci króla. Tymczasem «Sierotka» na dworze pilnował również osobistych interesów. Podobno na śmiertelnym łożu «prowadzoną przez drugich ręką» Zygmunt August podpisał mu przywilej na dożywotnie posiadanie wielce dochodowej dzierżawy szawelskiej na Żmudzi.

Pakt familijny Radziwiłłów z Chodkiewiczami wiązał się z tajnym porozumieniem, do którego doszło z inicjatywy kard. Commendonego, przebywającego ponownie w Rzpltej w charakterze legata papieskiego. Razem z J. Chodkiewiczem spotykał się «Sierotka» w Warszawie z legatem w końcowej fazie sejmu w r. 1572 (lub wkrótce po jego zakończeniu), aby omówić plan osadzenia arcyks. Ernesta Habsburga na tronie. Projektowano osobną elekcję w Wielkim Księstwie, na której miano wybrać popieranego przez Rzym kandydata i narzucić go Koronie. Litwini domagali się od przyszłego elekta zwrotu terytoriów utraconych podczas unii lubelskiej, a także potwierdzenia dotychczasowych praw i wolności oraz rozdawania urzędów i starostw na obszarze Wielkiego Księstwa wyłącznie dla Litwinów. W sprawie tych warunków R. i Chodkiewicz prowadzili rokowania z agentem cesarskim opatem J. Cyrusem. Jednak cesarz Maksymilian II nie zdecydował się na realizację tego planu. Po śmierci króla (7 VII 1572) R. pozostał przez dłuższy czas przy jego ciele w Knyszynie, informując stryja o rozwoju wydarzeń w Koronie oraz o szansach osadzenia Habsburga na tronie. Brał udział w zjeździe senatorów zwołanym na 24 VIII t.r. do Knyszyna. Oświadczył wówczas, że Litwini na elekcji domagać się będą zwrotu Podlasia, Wołynia, Kijowszczyzny i Bracławszczyzny.

W elekcji 1573 r. «Sierotka» nie brał udziału, gdyż decyzją panów rady razem z bpem wileńskim Walerianem Protasewiczem został w stolicy Litwy w celu pilnowania porządku oraz nadzorowania wydarzeń w Wielkim Księstwie. Na sejmie elekcyjnym wyznaczono go natomiast w skład bardzo licznego (13 osób) poselstwa do Francji. W gronie tym, reprezentując interesy Wielkiego Księstwa, znalazł się zapewne z inicjatywy stryja, który na polu elekcyjnym poparł kandydaturę Henryka Walezego. Uchwała sejmowa nakazywała uczestnikom poselstwa zebranie się 1 VII 1573 w Międzyrzeczu, a następnie wspólny wyjazd do Paryża. Przed legacją «Sierotka» spotkał się w Łowiczu z Commendonem, gdzie ustalono, iż uda się on do Francji samodzielnie, podobnie jak woj. sieradzki Olbracht Łaski. Wyprzedzając resztę poselstwa mieli oni nie dopuścić do złożenia przez elekta przysięgi na konfederację warszawską «de religione». Ponadto w przypadku R-a chodziło zapewne także o potwierdzenie przez Walezego wcześniejszych zobowiązań wobec Litwy podpisanych przez J. Montluca. W związku z tym opuścił R. w Międzyrzeczu resztę posłów oczekujących na pozwolenie przejazdu przez kraje Cesarstwa Niemieckiego i omijając posiadłości wrogiego wobec Rzpltej elektora saskiego przez Frankfurt nad Odrą, Berlin, Brunszwik i Frankfurt nad Menem dotarł do Metzu. Podróż tę odbył wspólnie z powracającym do Francji Monlukiem. Dn. 23 VII spotkał się w Metzu z O. Łaskim, po czym obaj udali się do Paryża, gdzie uzyskali audiencję prywatną u Henryka Walezego. Do poselstwa, które tymczasem nadciągnęło, R. z Łaskim dołączyli w Meaux pod Paryżem, a następnie wszyscy razem 19 VIII t. r. wjechali uroczyście do stolicy Francji. Samowolne postępowanie wytłumaczyli pozostałym posłom chęcią nakłonienia króla do niezwłocznego wyjazdu do Rzpltej. R. oświadczył ponadto swym koronnym kolegom, że senatorowie lit. polecili mu, aby oddzielnie reprezentował Wielkie Księstwo podczas uroczystości oficjalnych. Uległ wszakże perswazjom Koroniarzy i odstąpił od zamiaru wygłoszenia osobnej mowy powitalnej. Dn. 13 IX t. r. złożył natomiast w imieniu Litwy deklarację uznającą Henryka Walezego królem Polski, obok deklaracji przedstawionej przez stojącego na czele poselstwa bpa poznańskiego Adama Konarskiego. W trakcie zaprzysiężenia przez Henryka paktów konwentów wraz z O. Łaskim popierał A. Konarskiego, kiedy ten wniósł w imieniu duchowieństwa protest przeciw artykułowi konfederacji warszawskiej ustanawiającemu pokój wyznaniowy w Rzpltej. Po zakończonej misji otrzymał w darze od króla Francji Karola IX cenne upominki i sumę pieniędzy wartości 2 500 złp. R. opuścił Francję wraz z orszakiem królewskim i stanął 24 I 1574 w Międzyrzeczu. Dn. 18 II t. r. uczestniczył w uroczystym wjeździe Henryka do Krakowa. Następnie brał udział w koronacji oraz w sejmie koronacyjnym. Krótki okres panowania Henryka Walezego spędził na dworze królewskim w Krakowie. Po opuszczeniu przez króla Rzpltej uczestniczył w pogoni za uciekającym.

W r. 1574 przeszedł R. do otwartej działalności kontrreformacyjnej. Dotychczas tolerował zbór kalwiński w swym pałacu na terenie Wilna oraz działalność ministrów różnowierczych w majątkach. Tłumacząc swe postępowanie w liście z 16 VI t. r. do bpa wileńskiego W. Protasewicza pisał, że go «w jednym autoritas J. Mci Pana wojewody wileńskiego, w drugim reverentia erga parentes hamowała». Dopiero więc w r. 1574 sprowadził do Nieświeża księdza katolickiego, a kolejnych zamierzał osadzić w Klecku i Mirze. Przystąpił następnie do likwidowania zborów w swoich dobrach i restytuował kościoły w Nieświeżu, Klecku, Białej i Szydłowcu. Wspierany przez wileńskich jezuitów wywarł nacisk na braci, którzy tuż przed Wielkanocą 1574 r. przeszli na katolicyzm. Najstarszego z nich, Jerzego, przeznaczył R. do stanu duchownego i prowadził w Rzymie, przy poparciu jezuitów, zabiegi o uzyskanie dlań koadiutorii wileńskiej. Zdołał nawet pozyskać dla tego planu stryja «Rudego» i uzyskał odeń zgodę na usunięcie zboru wileńskiego ze swego pałacu (tzw. kamienicy pogasztołdowskiej) przy ul. Zamkowej, od czego uzależniona była zgoda papieska na przyznanie Jerzemu koadiutorii. Odwdzięczając się jezuitom za pomoc podarował R. ich kolegium w Wilnie dobra Dworzyszcze w pow. lidzkim. Podobno przeznaczył również znaczną sumę pieniędzy na wykupienie druków różnowierczych, szczególnie egzemplarzy Biblii Brzeskiej.

W czasie drugiego bezkrólewia R. był zwolennikiem kandydatury habsburskiej. Na zjeździe panów rady Wielkiego Księstwa, odbywającym się w początkach listopada 1574 w Wilnie, podpisał tajne zobowiązanie Litwinów, iż na wypadek odmowy przez Henryka Walezego powrotu do Rzpltej, oddadzą swe głosy wyłącznie na arcyks. Ernesta. Był wówczas jednym z trzech dostojników, obok stryja i kaszt. wileńskiego J. Chodkiewicza, którzy decydowali o postawie Wielkiego Księstwa. Następnie udał się z licznym orszakiem zbrojnych na zjazd do Stężycy. Dn. 12 V razem z kaszt. trockim Eustachym Wołłowiczem domagał się w imieniu Wielkiego Księstwa przystąpienia do elekcji, grożąc, iż w przeciwnym razie Litwini nie przystąpią do wspólnych obrad. Optował wówczas za kandydaturą arcyks. Ernesta. Po rozjechaniu się szlachty spod Stężycy «Sierotka» był inicjatorem rokowań z cesarzem w sprawie przysłania arcyks. Ernesta na Litwę z kilkutysięczną armią. Sugerował cesarzowi, że jedynie interwencja zbrojna może doprowadzić do opanowania tronu przez Habsburgów. W połowie sierpnia t. r. brał udział w kolejnym zjeździe stanów lit. w Wilnie, na którym upoważniono J. Chodkiewicza i Krzysztofa Radziwiłła «Pioruna» do przeprowadzenia zaciągów wojska, przeznaczonego do obrony Inflant oraz Wielkiego Księstwa przed najazdem Iwana Groźnego. Na sejm elekcyjny obradujący od 7 XI t. r. «Sierotka» nie pojechał. Na przeszkodzie stanęła mu poważna choroba, z powodu której utracił niemal słuch. Stronnicy Maksymiliana II po rozdwojonej elekcji wyznaczyli go jednak w skład delegacji do powitania cesarza na granicy Rzpltej.

Na skutek choroby nie uczestniczył R. w kolejnych zjazdach stanów lit., odbywających się w 1. poł. 1576 r., w wyniku których Wielkie Księstwo podporządkowało się ostatecznie władzy Stefana Batorego. Ok. połowy lipca t. r. R. znalazł się w Warszawie u boku króla. Podpisał wówczas z licznym gronem senatorów list do bojarów moskiewskich z propozycją wysłania poselstwa do cara w sprawie rokowań pokojowych. Umocnienie związków z dworem nowego króla nastąpiło w końcu 1577 r., gdy «Sierotka» wydał za Zamoyskiego swą najmłodszą siostrę Krystynę. W początku 1578 r. rozchodziły się nawet pogłoski o projekcie jego małżeństwa z bliską krewną Stefana Batorego. Na dalszym jednak życiu R-a poważnie zaciążyła rozwijająca się choroba weneryczna, której nabawił się w trakcie młodzieńczych podróży. Cierpiał ponadto na podagrę. W r. 1576 przebywał na kuracji w cieplicach jaworowskich pod Lwowem. Leczenie kontynuował również w r. 1578 u lekarzy i w uzdrowiskach na terenie Niemiec. Kłopoty ze zdrowiem były jedną z przyczyn pogłębiającej się dewocji R-a. We wrześniu 1575 złożył ślub, że uda się w pielgrzymkę do Grobu Świętego w Jerozolimie w momencie, gdy stan zdrowia umożliwi odbycie tej podróży. Przede wszystkim skutkiem choroby było znaczne ograniczenie aktywności R-a na arenie publicznej. W końcu sierpnia 1577 przybył on jednakże z własnym pocztem wystawionym na służbę ziemską do obozu pod Rakiszkami. Brał wtedy udział w działaniach nad Dźwiną w celu niedopuszczenia do jej przekroczenia przez pustoszące Inflanty wojska Iwana Groźnego. Po powrocie z kuracji zagranicznej jesienią 1578 zamierzał nawet wycofać się z życia publicznego w związku z planowanym na przyszły rok wyjazdem do Ziemi Świętej. Ponieważ Stefan Batory rozpoczął przygotowania do wyprawy przeciw Moskwie, «Sierotka» porzucił pierwotny zamiar, aby uczestniczyć w wojnie. W początkach sierpnia 1579 do obozu pod Świrem przyprowadził, wspólnie z bratem Albrychtem, poczet prywatny liczący 700 koni. Zarówno w trakcie marszu, jak i w obozie pod oblężonym Połockiem, stał na czele dworu królewskiego z racji pełnionego urzędu marszałka nadwornego. W czasie oblężenia twierdzy R. został poważnie ranny odłamkiem drewna w czoło i oko na skutek wystrzału z półhaka. Za udział w kampanii połockiej Stefan Batory mianował go 25 X t. r. marszałkiem wielkim (najwyższym) lit.

W lutym 1580 «Sierotka» wyruszył na kurację do Włoch. Leczył się m. in. w cieplicach pod Padwą, a następnie koło Lukki. Jesień i zimę 1580–1 spędził w Wenecji, oczekując na sprzyjającą okazję do rozpoczęcia pielgrzymki do Jerozolimy. Ponieważ doszły go niepomyślne wieści o zarazie na Bliskim Wschodzie w kwietniu 1581 wyjechał z Italii do kraju. Wróciwszy na Litwę rozpoczął przygotowania do udziału w kolejnej kampanii wojennej Stefana Batorego. Dn. 9 VII t. r. przybył do obozu koło Dzisny. Na wyprawę przyprowadził poczet prywatny liczący 120 husarzy. W trakcie narad nad sytuacją spowodowaną przedłużającym się oblężeniem Pskowa krytykował organizację oblężenia i słabe przygotowanie armii do wyprawy. Wyraził ponadto wątpliwość co do efektów kontynuowania wojny w okresie zimowym. Pogorszyły się także jego stosunki z Zamoyskim. Być może, że na jego stanowisko wpływała przyjaźń z drugim szwagrem, woj. podolskim Mikołajem Mieleckim (zob.), zdecydowanym przeciwnikiem Zamoyskiego. Pod pretekstem słabego zdrowia odjechał «Sierotka» spod Pskowa dn. 1 XI t. r., poprzedzając o miesiąc wyjazd samego króla z obozu.

W r. 1582 przystąpił R. do spełnienia ślubu dotyczącego pielgrzymki do Ziemi Świętej. Po pożegnaniu króla w Grodnie i uzyskaniu jego pozwolenia wyruszył 16 IX t. r. z Nieświeża w drogę do Włoch. W początku grudnia przybył do Wenecji, gdzie spędził całą zimę w oczekiwaniu na warunki sprzyjające podróży morskiej. Dopiero 16 IV 1583 w stroju pielgrzyma wsiadł na wenecki statek handlowy udający się na Bliski Wschód. Po drodze zatrzymał się w Kandii na Krecie. W czasie wycieczki oglądał na Krecie mityczny Labirynt oraz ruiny miasta Gortys. Po osiągnięciu Larnaki na Cyprze «Sierotka» wynajął niewielki stateczek do Jaffy (Joppe), lecz na skutek przeciwnego wiatru wylądował 8 VI t. r. w Trypolisie. Do Jerozolimy dotarł 25 VI, zwiedziwszy po drodze starożytne ruiny w Baalbek oraz Damaszek. Był w kościele Grobu Pańskiego, na Górze Kalwarii i Górze Oliwnej, udał się także do Betlejem oraz w pustynne okolice nad Morzem Martwym. Dn. 29 VI t. r. otrzymał od gwardiana jerozolimskiego konwentu bernardynów przywilej na rycerza Grobu Świętego i prokuratora Ziemi Świętej. Przekazał wówczas w darze kościołowi w Jerozolimie złoty kielich z pateną, a dla kościoła Narodzenia Pańskiego w Betlejem srebrny kielich i patenę oraz dokonał zapisu w wysokości 125 dukatów rocznie dla bernardynów w Jerozolimie na utrzymanie ich klasztoru p. wez. Św. Zbawiciela i na wieczną lampę w kaplicy Grobu Chrystusa. Po dwóch tygodniach spędzonych w Palestynie «Sierotka» wyruszył drogą morską do Trypolisu. Stąd zamiast skierować się do Europy, jak pierwotnie zamierzał, podjął dalszą podróż i w końcu lipca t. r. popłynął do Egiptu, gdzie spędził około dwóch miesięcy. W tym czasie był świadkiem wylewu Nilu, zwiedził Kair, piramidy w Gizeh, nekropolie w Memfis oraz Aleksandrię. Wreszcie 9 X t. r. z Aleksandrii puścił się statkiem na Kretę. Przeżył wówczas gwałtowną burzę morską, w czasie której w zabobonnej trwodze wyrzucił do morza dwie mumie wywiezione z Egiptu. Ponad trzy miesiące od końca października 1583 przebywał na Krecie oczekując na statek udający się do Italii. Dopiero 10 II 1584 wsiadł na wenecką galerę, którą dotarł do portu w Otranto na południu Włoch, a stamtąd wyruszył dalej lądem do Wenecji. Po drodze w pobliżu Peskary w Abruzzach został napadnięty i obrabowany przez bandytów. Dn. 3 IV t. r. przybył do Wenecji i po krótkim tam odpoczynku przez Trydent, Innsbruck i Wiedeń dotarł 2 VII t. r. do rodzinnego Nieświeża.

Po powrocie z pielgrzymki mimo usilnych nacisków ze strony hierarchii katolickiej, szczególnie nuncjusza A. Bolognettiego, R. nie podjął starań o wakujące po śmierci stryja Mikołaja «Rudego» woj. wileńskie. Nie przyjął nominacji na ten urząd nawet, gdy ofiarował mu go Stefan Batory, ułatwiając tym samym awans kalwińskiemu krewniakowi z linii birżańskiej Radziwiłłów, Krzysztofowi «Piorunowi». «Sierotka» zamierzał bowiem prowadzić życie nie obciążone obowiązkami publicznymi, aby poświęcić się realizacji szeroko zakrojonych planów fundacji religijnych oraz rozbudowie rezydencjalnego Nieświeża. Dn. 24 XI 1584 ożenił się R. w Derewnie z piętnastoletnią córką woj. wołyńskiego Andrzeja Wiśniowieckiego Elżbietą Eufemią (ur. 1569), kalwinką; w r. 1585 przeszła ona na katolicyzm, a następnie «Sierotka» nakłonił do podobnej zmiany wyznania jej matkę Eufemię z Wierzbickich (zm. 1589), która była zagorzałą kalwinistką. Wiosną 1586 zrezygnował na rzecz swego brata Albrychta z marszałkostwa wielkiego i w zamian otrzymał 1 VI t. r. przywilej na kaszt. trocką. Nie angażował się w żadne przedsięwzięcia polityczne w dwóch ostatnich latach panowania Stefana Batorego. Negatywnie wypowiadał się zwłaszcza w sprawie planów królewskich dotyczących interwencji w Moskwie.

R. uaktywnił się dopiero podczas bezkrólewia w r. 1587. Wspólnie ze swym krewniakiem Krzysztofem «Piorunem» rozważał początkowo kandydaturę cara Fiodora i możliwość zawarcia korzystnej dla Wielkiego Księstwa unii z Moskwą. Ostatecznie pod wpływem nuncjusza Annibala z Kapui opowiedział się za arcyks. Maksymilianem Habsburgiem. Współpracował przede wszystkim ze swymi braćmi Jerzym, kardynałem, i Albrychtem, marszałkiem w., nakłaniając Litwinów do poparcia kandydatury habsburskiej. Na początku elekcji 30 VI, razem z Albrychtem posłował w imieniu Litwinów, którzy rozłożyli swój osobny obóz na prawym brzegu Wisły, do koła elekcyjnego. Uskarżał się na zbyt prędki termin zwołania konwokacji, co stało się przyczyną ich nieobecności na sejmie konwokacyjnym, a także na rozpoczęcie sejmu elekcyjnego bez udziału przedstawicieli Wielkiego Księstwa oraz oświadczył, że Litwini nie przybędą na pole elekcyjne dopóty, dopóki nie zostanie przyjęta uchwała dotycząca warunków bezpieczeństwa w trakcie elekcji. Dopiero od 5 VIII «Sierotka» uczestniczył w sesjach koła prokonwokacyjnego skupiającego głównie zwolenników Habsburgów. Po nominacji Zygmunta Wazy przez stronnictwo kanclerza Zamoyskiego wotował 22 VIII t. r. za obiorem arcyks. Maksymiliana, odrzucając pozostałych kandydatów do tronu: «Moskwicin jest bardzo potężny, tylko iż jest scyzmatyk ja nań żadną miarą zezwolić nie mogę […]. O królewiczu szwedzkim mówić nie chcę, bo jest przez gwałt podany». Po rozdwojonej elekcji, w odróżnieniu od większości senatorów lit. zachowujących postawę neutralną wobec obydwu elektów, «Sierotka» wraz z bratem kardynałem konsekwentnie popierał Maksymiliana. Wspólnie doradzali oni Habsburgowi wkroczenie do Wielkopolski, a następnie koronację w Gnieźnie. Uczestniczył w zjeździe wileńskim stanów lit. w listopadzie 1587, na którym wszedł w skład poselstwa do rokowań z obydwoma pretendentami do korony, aby wybrać oferującego warunki korzystniejsze dla Wielkiego Księstwa. W sejmie koronacyjnym Zygmunta Wazy nie brał udziału. Wybór jego uznał dopiero po potwierdzeniu przezeń w końcu stycznia 1588 warunków stawianych przez Wielkie Księstwo. Brał następnie udział w sejmie «pacyfikacyjnym» 1589 r. i podpisał na nim ratyfikację przez Zygmunta III traktatów bytomsko-będzińskich. Mimo to sympatie prohabsburskie «Sierotki» nie wygasły, a po kongresie w Rewlu jesienią 1589, kiedy zaistniała możliwość wyjazdu króla do Szwecji, ponownie znalazł się wśród zwolenników Maksymiliana.

Na wiosennym sejmie 1590 r. R. trzymał stronę przeciwników triumfującego wówczas Zamoyskiego. Po sejmie kontaktował się z posłem cesarskim D. Printzem, który badał szanse kandydatury habsburskiej na wypadek wyjazdu Zygmunta III z Rzpltej. W tym czasie, podobnie jak jego bracia, był już poinformowany przez Zygmunta III o zamiarze opuszczenia Rzplitej. Dn. 10 VIII 1590 został przesunięty na woj. trockie. Zacieśnienie związków z królem wpłynęło na odstąpienie przez R-a od popierania Maksymiliana i przyłączenie się do zwolenników arcyks. Ernesta. Na sejmie z przełomu l. 1590/91 nie dążył bowiem do obalenia konstytucji o ekskluzji Maksymiliana. Był jednak «Sierotka» legalistą. Stąd odnosił się z rezerwą do planów Zygmunta III dotyczących cesji tronu dla Ernesta. Z pewnością nie angażował się osobiście w ich realizację, obserwując wydarzenia z Nieświeża. O wszystkich szczegółach ówczesnej sytuacji informowali go obaj bracia, Jerzy i Albrycht. W maju 1591 R. uczestniczył w zjeździe głównym Wielkiego Księstwa w Wilnie, na którym z innymi senatorami lit. sprzeciwił się nominacji swego brata Jerzego na biskupstwo krakowskie, kierując się obawą, by zwolnionej katedry wileńskiej król nie oddał w ręce Polaka. Po kolejnym zjeździe głównym w Wilnie, odbytym w końcu lutego 1592, R. pisał do króla i przytaczał zarzuty opozycji w sprawie jego małżeństwa z Anną Austriaczką bez zgody sejmu. Zdecydowanie regalistyczną postawę zajmował natomiast «Sierotka» na sejmie «inkwizycyjnym» w r. 1592. W wotum wygłoszonym 15 IX t. r. bronił Zygmunta III przed niesłusznymi, jego zdaniem, oskarżeniami o zamiar porzucenia tronu polskiego i zarazem ośmieszał opozycję, wyliczając kursujące rzekomo w Litwie plotki o haniebnych i zdradzieckich knowaniach dworu. Zgadzał się na inkwizycję, aby umożliwić królowi całkowite oczyszczenie się z pomówień, proponował, by dochodzenie prowadzili deputaci wyłonieni drogą losowania i domagał się kary dla oskarżycieli, gdyby nie udowodnili swoich zarzutów. Wyraził nawet zgodę na ekskluzję całego domu cesarskiego, w tym i arcyks. Ernesta «jeśli się co pokaże», a także na wyjazd Zygmunta III do Szwecji w celu objęcia dziedzicznego królestwa. Brał udział w naradzie nad tekstem deklaracji królewskiej, zapewniającej stany o pozostaniu na tronie polskim. Domagał się nadto (17 X), aby oczyszczono z pomówień królewskich doradców. Bronił swego zmarłego brata Albrychta i odrzucał zarzuty, jakoby Radziwiłłowie «do praktyk tych się przymieszali z tej miary, że Imperio są powinni», jako posiadający tytuły książęce z nadania cesarskiego. W trakcie dyskusji nad projektami konstytucji zajął stanowisko wrogie Zamoyskiemu, wypowiadając się przeciwko dożywotności urzędu hetmańskiego, ale jednocześnie sprzeciwił się propozycji pociągania kanclerzy przed trybunał. Stanowczo zaprotestował przeciw umocnieniu konfederacji warszawskiej o pokoju religijnym, «bo choć się ich w Litwie na konfederacyą nie mało zezwoleło, jeszcze to nie ostatnia; choćby wszytek świat, tedym ja przecie więcej Bogu powinien, niż komu innemu».

Wiosną 1593 R. wspólnie z żoną wyjechał po raz ostatni w swym życiu poza granice Rzpltej. Celem tej podróży była kuracja w cieplicach koło Padwy. Pod koniec semestru zimowego 1592/93 wpisał się do ksiąg nacji polskiej na uniwersytecie padewskim. W początkach października t. r. był już z powrotem na Litwie. Słabe zdrowie nadal nie pozwalało mu na aktywność publiczną. W miarę regularnie uczestniczył jednakże w sejmach. Był obecny na sejmie krakowskim w r. 1595, na którym wyznaczono go do komisji prowadzącej rokowania z poselstwem cesarskim w sprawie przymierza antytureckiego. Na przełomie l. 1595/96 brał udział w działaniach przeciwko Kozakom, którzy pod wodzą Semena Nalewajki wtargnęli na teren Wielkiego Księstwa. Wystawił wówczas liczący kilkuset żołnierzy poczet prywatny. W początkach lutego 1596 przy jego boku zbierało się w Kopylu pospolite ruszenie szlachty nowogródzkiej, lecz mimo propozycji wymówił się od dowodzenia nim. W okresie walk z Nalewajką ściśle współpracował z Krzysztofem «Piorunem» Radziwiłłem. W połowie kwietnia t. r. pojechał do Warszawy na kolejny sejm, na którym wyznaczono go na komisarza do rozgraniczenia Podlasia z woj. brzeskim lit. i pow. grodzieńskim, lecz delimitacja nie odbyła się w wyznaczonym terminie. Po sejmie, mimo wezwań Zygmunta III do udziału w końcowych rokowaniach z poselstwem cesarskim w sprawie ligi antytureckiej, nie przybył w początkach sierpnia t. r. na obrady komisji do Krakowa. Drogę powrotną z Warszawy na Litwę odbywał przez Prusy i Warmię, a w Reszlu spotkał się z kard. i bpem warmińskim Andrzejem Batorym. W październiku t. r. był R. jednym z trzech posłów królewskich na synod Kościoła Wschodniego w Brześciu Lit., gdzie większość biskupów prawosławnych przystąpiła do unii z Rzymem. Przedtem papież Klemens VIII zachęcał go w swym liście, aby przyłożył się do pomyślnego zakończenia dzieła unii. Pod koniec stycznia 1597 uczestniczył R. w zjeździe przedsejmowym Wielkiego Księstwa w Słonimiu, lecz na sejm do Warszawy prawdopodobnie nie pojechał. W r. n. ponownie brał udział w zjeździe przedsejmowym w Słonimiu i tym razem przybył na sejm, lecz już po wotach senatorskich. Z kolei w początkach lutego 1599 uczestniczył w sejmiku deputackim w Trokach. Wiosną t. r. Zygmunt III wzywał go do swego boku w sprawach dotyczących stosunków Rzpltej z Moskwą, lecz «Sierotka» wymówił się od rezydencji na dworze. Unikał także zaangażowania w konflikcie o spadek po książętach słuckich Olelkowiczach, rozgrywającym się na Litwie w l. 1599–1600 między birżańską linią Radziwiłłów a Chodkiewiczami. W początkowych latach XVII w. «Sierotka» odstąpił nawet od przestrzeganej poprzednio, pomimo odmiennych postaw politycznych i religijnych, zasady solidarności rodowej z Radziwiłłami birżańskimi, a szczególnie z głową rodziny Krzysztofem «Piorunem», wówczas już hetmanem w. lit. W końcu grudnia 1600 uczestnicząc bowiem w sejmiku przedsejmowym w Nowogródku «Sierotka» podpisał list szlachty do hetmana, zawierający gwałtowną krytykę jego działalności podczas toczącej się ówcześnie wojny ze Szwecją w Inflantach. Następnie w poł. lutego 1601 wyjechał na sejm do Warszawy. Wiosną t. r. wyprawił na front inflancki zaciągniętą na swój koszt 200-konną chorągiew husarską, ale nie skierował jej pod rozkazy hetmana w. tylko do jego antagonisty, forsowanego przez króla na hetmaństwo polne lit., star. żmudzkiego Jana Karola Chodkiewicza. W końcu sierpnia t. r. uczestniczył w komisji obradującej w Brześciu Lit. nad zapłatą żołdu wojsku lit. W r. n. informował króla o łupiestwach czynionych w Wielkim Księstwie przez nieopłaconych żołnierzy ściągających na leża z Inflant. Pomimo pierwotnego zamiaru nie pojechał w początkach 1603 r. na sejm do Krakowa z powodu choroby.

Dn. 26 III 1604 otrzymał przywilej na woj. wileńskie wakujące po śmierci Krzysztofa «Pioruna». W początkach maja t. r. przy okazji uroczystości translacji zwłok św. Kazimierza odbył R. w Wilnie wspaniały wjazd na województwo, opisany w panegiryku wydanym staraniem Akad. Wil. i ozdobionym graficznie przez Tomasza Makowskiego („Panegiryca Illustris. D. D. Nicolao Christophoro Radivilo … post auspicatissimo initum Vilnae palatinatum”, Wil. 1604). Podobnie jak większość panów lit. odnosił się R. niechętnie do angażowania się Rzpltej w sprawy moskiewskie i udzielenia poparcia Dymitrowi Samozwańcowi, argumentując, że «odprawićby pierwej trzeba Inflanty, dopieroćby o Moskwie myśleć». Przed sejmem 1605 r. dwór liczył jednak na poparcie swych planów przez woj. wileńskiego. Do Warszawy przybył «Sierotka» dopiero po wotach senatorskich. Dn. 11 III t. r. złożył podpis pod dyplomem królewskim, na mocy którego kuratelę nad książęciem pruskim Jerzym Fryderykiem miał sprawować elektor brandenburski Joachim Fryderyk. W miesiącach letnich naradzał się z innymi senatorami lit. nad sposobem wsparcia hetmana J. K. Chodkiewicza walczącego w Inflantach z nową inwazją szwedzką. Wysłał wówczas na rozkaz królewski ze swego star. szawelskiego rotę piechoty (100 żołnierzy) do wzmocnienia garnizonu w Rydze. W końcu roku nie zgadzał się z propozycją króla, aby sejmiki lit. podjęły uchwały podatkowe na zapłatę żołdu wojskom w Inflantach proponując «według prawa i zwyczaju» zwołanie sejmu bądź zjazdu głównego Litwy.

W latach rokoszu sandomierskiego był R. głową regalistów lit., chociaż pod względem aktywności przewyższali go hetman J. K. Chodkiewicz oraz kanclerz Lew Sapieha. Dn. 14 VII 1606 uczestniczył w Wilnie w zjeździe regalistów, podczas którego potwierdzono stanowisko o nielegalności zjazdu rokoszowego. Udał się także na konwokację Wielkiego Księstwa zwołaną na 23 IX t. r. do Nowogródka, w celu omówienia skomplikowanej sytuacji militarnej w Inflantach, spowodowanej konfederacją części nieopłaconego wojska. Zadecydowano wówczas o przeznaczeniu pieniędzy z podatków uchwalonych przez ostatni sejm na zatrzymanie żołnierzy w służbie i wzmocnienie Chodkiewicza posiłkami. Jednocześnie potępiono uchwały zjazdu rokoszowego pod Sandomierzem. Był R. następnie na sejmiku deputackim w Wilnie, w początkach lutego 1607, na którym zganiono rokosz oraz podnoszono konieczność ratowania Inflant. Na warszawskim sejmie t. r. był R. przeciwnikiem rozwiązań skrajnych, zwłaszcza starcia zbrojnego między królem a rokoszanami. W trakcie sejmu, w początkach czerwca razem z arcybpem gnieźnieńskim Bernardem Maciejowskim i kaszt. poznańskim Janem Ostrorogiem wysłany został z ramienia senatu do obozu rokoszan położonego nieopodal Warszawy. Misja pojednawcza nie przyniosła jednak żadnych rezultatów. Decyzją sejmu powierzono R-owi funkcję senatora-rezydenta na okres pierwszego półrocza 1609 r., a na mocy konstytucji «Konkluzja sejmu» został z kilkoma innymi senatorami wyznaczony do boku królewskiego w celu pacyfikacji rokoszu na drodze porozumienia. Dn. 24 VI t. r. razem z bpem krakowskim Piotrem Tylickim ponownie udał się R. do obozu rokoszan z propozycją pokojowego zakończenia konfliktu na warunkach podanych przez sejm. Po ich odrzuceniu ruszył, wraz z królem, w pościg za rokoszanami. Dn. 1 VII w starciu pod Warką rwał się podobno na czele swej chorągwi do walki, jak pisał Chodkiewicz: «pan wojewoda wileński, staruszek najmilejszy … na koniu wprzód przed chorągwią swą, ażem go ledwie uprosił, że przy Panu był». Po klęsce rokoszan pod Guzowem «Sierotka» podjął się mediacji między królem a jednym z przywódców opozycji i zarazem swym krewnym Januszem Radziwiłłem, aby uzyskać dla niego przebaczenie. W tym celu wysłał starszego syna Jana Jerzego na radę senatu, odbywającą się w końcu kwietnia 1608 w Krakowie (sprawa ta została pomyślnie zakończona dopiero latem 1611 r., kiedy Janusz Radziwiłł po wstawieniu się «Sierotki», przeprosił w Wilnie powracającego spod Smoleńska Zygmunta III). Po kwietniowej konwokacji senatorów również «Sierotce» przypadła rola pogodzenia dwóch największych na Litwie antagonistów, mianowicie Janusza Radziwiłła z hetmanem Chodkiewiczem.

Na sejm w r. 1609 przybył R. po wotach senatorskich. Podpisał 25 II t. r. poręczenie oprawy posagu królowej Katarzyny Konstancji, a gdy wyznaczono go po raz drugi senatorem-rezydentem wniósł przeciw temu protestację. W sierpniu t. r. dla wsparcia hetmana Chodkiewicza w Inflantach wyprawił własną rotę husarską (200 koni) oraz syna Albrychta Władysława na czele innych chorągwi. Był natomiast «Sierotka» przeciwny wszczynaniu wojny przeciw Moskwie, czym podobno naraził się na niełaskę króla. W październiku t. r. pojechał na Podole do Jazłowca na wesele najstarszego syna Jana Jerzego. Następnie od początku 1610 r., aż co najmniej do września t. r., przebywał w Wilnie, bądź jego okolicach przy królowej Katarzynie Konstancji, która rezydowała w stolicy Litwy, gdy Zygmunt III kontynuował oblężenie Smoleńska. Do Wilna przybył «Sierotka» ponownie w końcu lipca 1611, by wziąć udział w powitaniu króla powracającego po zdobyciu Smoleńska. Pojawił się jeszcze na sejmie zwycz. w r. 1613 i na uczestnictwie w nim zakończył działalność publiczną. Nuncjusz C. Rangoni w początku XVII w. tak opisał R-a: «jest niskiego wzrostu, twarz ma chudą a oczy bardzo żywe, bródkę małą i siwą, wąsy podkręcone. Jest tak wątłego zdrowia, że każdego dnia trzeba wspomagać organizm …». Ostatnie lata życia spędzał w Nieświeżu nie opuszczając rezydencji z powodu złej kondycji fizycznej, uniemożliwiającej w zasadzie prowadzenie jakiejkolwiek działalności. W maju 1612 informując krewnych o swym zdrowiu pisał: «słuch, ten dawno już utraciłem, wzrok mi też znacznie ginie, a nadewszystko pamięć, a nawet i mówię z wielką trudnością i ciężkością, że też ledwo mię zrozumieć czasem mogą, i stałem się prawie półczłowiekiem». Z tego względu przed sejmem w początkach 1613 r. złożył piastowany urząd woj. wileńskiego, lecz Zygmunt III nie przyjął rezygnacji. Do pomocy w spełnianiu obowiązków wojewodzińskich król wyznaczył jego krewnego z linii birżańskiej, Krzysztofa Radziwiłła, późniejszego woj. wileńskiego i hetmana w. lit.

Majętności «Sierotki» leżały zarówno na Litwie, jak i w Koronie. Po matce (zapis w r. 1557) dziedziczył Szydłowiec (woj. sandomierskie) wraz z tytułem hrabiowskim. W r. 1567 przejął z rąk stryja Mikołaja «Rudego» ogromne latyfundium odziedziczone po ojcu, którym zarządzał przez dziesięć lat w okresie małoletności braci. Dopiero na mocy działu z 4 XII 1577 wziął Nieśwież, Lipsk, Łachwę, Szack, Sienieżyce i dwór Zadwieję (który zamienił w r. 1579 z podsędkiem nowogródzkim Józefem Hołowiną na dobra Lipę) w woj. nowogródzkim, Dubrowy z Niedreską i połowę Uzdy w woj. mińskim oraz Świerżeń z włością otaleską, połową zamku i miasteczka (który uzyskał w r. 1571 na drodze wymiany z dopłaceniem sumy 4 tys. kóp gr lit. za podlaskie dobra Mordy) w woj. nowogródzkim i mińskim, a także Gródek i Wysokie na Podlasiu. Swą fortunę znacznie powiększył po bezpotomnej śmierci brata ciotecznego Jerzego Ilinicza, który aktem z dn. 25 VIII 1568 dokonał adopcji «Sierotki» i darował mu wszystkie swoje dobra, mianowicie Mir z Żuchowiczami i Zelwę w woj. nowogródzkim, Dworzyszcze w pow. lidzkim, Czarnawczyce i Białą z dworem w woj. brzeskim lit. wraz z jurydyką i prawem kolatorskim kościoła Św. Barbary w Brześciu Lit. Po rychłym zgonie Ilinicza Zygmunt August potwierdził 1 XII 1569 nadzwyczaj korzystny dla «Sierotki» zapis. Dn. 1 VI 1568 tenże król nadał mu prawem wieczystym Kroże, tzw. rekuciowskie, na Żmudzi jako nagrodę za udział w kampanii wojennej pod Ułą. W r. 1593 Zygmunt III Waza również prawem dziedzicznym nadał  mu dobra Hresk (woj. nowogródzkie). Po podziale dóbr spadkowych żony z jej siostrami (5 I 1593) wszedł w posiadanie Derewnej z Chotowem i Ostrowem (woj. mińskie), Pociejek (woj. nowogródzkie) i Żodziszek (pow. oszmiański). Liczne dobra «Sierotka» nabył drogą kupna, szczególnie wokół dziedzicznego księstwa nieświeskiego, a mianowicie: Sołtanowszczyznę i Zaturię (1587), Kunosę (1589), Mikołajewszczyznę (1596), zaś w l. 1599 i 1602 wykupił dobra Mohylna ze Świętym Dworem. Nabywał także pojedyncze wsie lub niewielkie włości, jak Osmołowicze, Bychowszczyznę, Kruty Brzeg, Czanowicze, Łań, Horodziej i Howieznę, które przylegały do Nieświeża. W rezultacie tych działań dobra nieświeskie połączyły się z innymi jego posiadłościami, mianowicie hrabstwem mirskim, tworząc potężny kompleks latyfundialny, graniczący również z księstwem kleckim, własnością jego brata Albrychta.

Granice radziwiłłowskiego latyfundium rozciągającego się dookoła Nieświeża ustalone przez «Sierotkę» w końcu XVI w. później niewiele się już zmieniły. Poprzez kupno R. stał się właścicielem także innych dóbr, nie sąsiadujących z Nieświeżem. I tak w woj. nowogródzkim nabył Stwołowicze (1596), Korelicze, Kroszyn i Kołdyczewicze (przed 1601), w woj. wileńskim – Sołtaniszki (1601), w woj. brzeskim lit. kupił połowę Dokudowa, a drugą połowę tej majętności trzymał w zastawie. Prawem zastawnym w sumie 5 tys. złp. posiadał również dobra Muśniki (woj. wileńskie). W r. 1613 po procesie w trybunale razem z bratankami wykupił od Jerzego Konopackiego za 24 tys. złp. majętności Biguszki i Osokno (pow. wiłkomierski), zastawione niegdyś przez jego brata kard. Jerzego. Jedynie nieliczne z posiadanych dóbr «Sierotka» sprzedał bądź zastawił. Przede wszystkim wyzbył się on dóbr na Podlasiu, Gródek sprzedał po r. 1596, a Wysokie w r. 1582. Dn. 14 VI 1568 zastawił za 2 800 kóp gr lit. Dubrowy z Niedreską woj. brzeskiemu lit. Jerzemu Tyszkiewiczowi, wykupione nieco wcześniej z zastawu za sumę 2 tys. kóp gr lit. od woj. mińskiego Hawryła Hornostaja. Majętność tę sprzedał w r. 1582 Janowi Hlebowiczowi, kaszt. mińskiemu. W t. r. przed wyruszeniem w pielgrzymkę do Palestyny sprzedał również dobra Szack za 10 tys. kóp gr lit. kniaziowi Hołowczyńskiemu. W r. 1578 zastawił Zelwę za 4 tys. zł węgierskich swemu słudze i preceptorowi z okresu studiów zagranicznych B. Lewalt Jezierskiemu, po czym w obozie pod Pskowem (1581) przekazał mu te dobra na własność. Latyfundium «Sierotki» przynosiło w r. 1571 dochód w wysokości prawie 42 tys. złp. natomiast w r. 1604 prawie 67 tys. złp., podczas gdy w tymże 1604 r. wydatki pociągnęły sumę ok. 58 500 złp. Kolejnymi zapisami testamentowymi (1595, 1601, 1612) podzielił swoje posiadłości między synów.

W niektórych dobrach R. przeprowadził pomiarę włóczną. Dn. 27 XII 1579 wydał  przywilej dla miasta Mira, a w r. 1591 potwierdził prawa wraz z przywilejem lokacyjnym dla Szydłowca. Na jego prośbę 23 IV 1586 Stefan Batory wystawił przywilej magdeburski dla Nieświeża (potwierdzony na sejmie w r. 1595). Troszczył się R. o stan dróg na terenie swoich posiadłości, w Nieświeżu osadzał rzemieślników sprowadzanych z zagranicy, fundował szpitale w Nieświeżu (1585), Mirze, Białej i Czarnawczycach. Stworzył w r. 1598 fundusz wieczysty, rodzaj kasy zapomogowej (mons pietatis), zapisując na ten cel sumę 1 tys. złp., od której procenty przeznaczył na posagi dla sierot i córek ubogich mieszczan nieświeskich. W realizacji swych przedsięwzięć korzystał z doświadczeń nabytych w trakcie licznych podróży po Europie Zachodniej i Południowej. Przykładem zastosowania przez «Sierotkę» wzorów zachodnioeuropejskich było utworzenie w r. 1586, wspólnie z braćmi Stanisławem i Albrychtem, trzech ordynacji obejmujących główne dobra książąt na Ołyce i Nieświeżu, mianowicie Nieśwież z Mirem, Kleck oraz Ołykę. Akt ustanowienia ordynacji sporządzony przez Radziwiłłów w Nieświeżu 20 VII t. r. potwierdził Stefan Batory 10 XII t. r., a następnie konfirmował sejm pacyfikacyjny z r. 1589. Status ordynacji, przewidujący zasadę niezbywalności głównych dóbr i dziedziczenie ich według starszeństwa tylko w linii męskiej, był pierwszym tego rodzaju na terenie Rzpltej,

«Sierotka» był fundatorem licznych budowli i instytucji sakralnych. W tej dziedzinie połączyła się jego żarliwa pobożność z żywym zainteresowaniem sztuką. By podkreślić katolickie korzenie rodu wystawił w katedrze wileńskiej, w kaplicy Radziwiłłowskiej, grobowiec swemu stryjowi Janowi, krajczemu lit. (zob.), oraz stryjowi ojca, bpowi wileńskiemu Wojciechowi (zob.). Większość fundacji ulokował «Sierotka» w Nieświeżu, a rozpoczął od złożenia jezuitom w r. 1582 propozycji fundowania kolegium. Musiał początkowo przełamać opór władz zakonnych, prowincjała J. P. Campana i generała C. Aquavivy, gdyż dopiero dzięki interwencji papieża Grzegorza XIII po powrocie z pielgrzymki w r. 1584 fundacja została przyjęta. Budowa kolegium (1586–8) i wspaniałego kościoła p. wezw. Bożego Ciała (1587–93), wg projektu jezuickiego architekta Jana Marii Bernardoniego, pochłonęła ponad 20 tys. złp. Bazylikowy kościół jezuicki w Nieświeżu, na życzenie «Sierotki» z transeptem i kopułą pośrodku, naśladujący architekturę kościoła II Gesú w Rzymie, był jednym z pierwszych obiektów barokowych zbudowanych na obszarze Rzpltej. Fundator wystawił w nim ołtarz św. Krzyża z kryptą przeznaczoną na grobowiec rodzinny. Na uposażenie kolegium darował włość lipską z ośmioma wsiami; donację tę potwierdził sejm w r. 1589. Dn. 31 I 1585 przekazał R. jezuitom parafię w Nieświeżu, nadając przy tym 100 włók ziemi. W r. 1591 sprowadził z Chełmna benedyktynki, a następnie wybudował im w Nieświeżu klasztor i kościół p. wezw. św. Eufemii (1590–6). Pierwszy w Wielkim Księstwie konwent żeński otrzymał od «Sierotki» 2 XII 1590 jako uposażenie dobra Howieznę (620 włók). Następnie wypełniając ostatnią wolę żony fundował R. w r. 1598 klasztor i kościół bernardynów p. wezw. św. Katarzyny, którego budowę ukończył w r. 1604. Pod Nieświeżem, na wzgórzu, w miejscu, gdzie później hetman J. K. Chodkiewicz wzniósł kościół Św. Mikołaja, «Sierotka» po powrocie z pielgrzymki do Jerozolimy wystawił w r. 1593 kaplicę wotywną p. wezw. św. Rafała. Annuatę darowaną dla bernardynów jerozolimskich w czasie pielgrzymki zapisał 3 XI 1586 w wysokości 100 kóp gr lit. na dochodach z Czarnawczyc. Ponieważ coroczne przesyłanie tej sumy było kłopotliwe, w zamian za zniesienie poprzednich zapisów przekazał w r. 1598 prokuratorom Ziemi Świętej w Wenecji sumę 5020 złp. z przeznaczeniem procentu (125 cekinów rocznie) dla klasztoru Św. Zbawiciela w Jerozolimie. Ponadto, gdy syn Zygmunt Karol wstąpił do zakonu kawalerów maltańskich, «Sierotka» utworzył dla niego komandorię, przekazując na ten cel 20 XI 1610 Stwołowicze i Pociejki z zastrzeżeniem praw kolatorskich dla ordynatów nieświeskich. Przyczynił się także do budowy w Wilnie domu profesów p. wezw. Św. Kazimierza, ofiarowując w r. 1604 wileńskim jezuitom 2 tys. złp., oraz do fundacji kolegium jezuickiego w Krożach, zapisując na ten cel w r. 1613 tamtejszy zamek (dwór?) i place pod rozbudowę. W swych dobrach fundował, bądź restaurował i uposażał kościoły parafialne, mianowicie w Dubrowie (1576), Czarnawczycach (1585), Mirze (1588, 1604), Świerżnie (1588), Białej (1596) i Janiszkach na terenie dzierżawy szawelskiej (ok. 1607); potwierdził także uposażenie dla cerkwi w Nieświeżu, Łachwie i Starym Świerżnie. Do fundacji R-a przyczyniała się również jego żona; w swoim testamencie zapisała bernardynom na budowę klasztoru i kościoła w Nieświeżu 1 200 kóp gr lit. Wspomagała także budowę kościoła w Derewnie. Zmarła 9 XI 1596 w Białej na Podlasiu; jej pogrzeb odbył się 10 XII t. r. w kościele jezuickim w Nieświeżu.

W Nieświeżu, swej głównej rezydencji, R. zbudował zamek obronny z fortyfikacjami bastionowymi wg systemu starowłoskiego. W pracach nad jego budową rozpoczętą w r. 1583 brał udział Bernardoni. W zamku gromadził «Sierotka» obrazy, m. in. założył tam galerię portretów radziwiłłowskich, bibliotekę (wykupił księgozbiór brata Jerzego) oraz zbrojownię. Utrzymywał kontakty artystyczne z dworem cesarskim. Z inicjatywy R-a i jego kosztem w końcu XVI w. przy udziale znanego kartografa z czasów batoriańskich Macieja Strubicza oraz jezuitów nieświeskich podjęto prace nad mapą Wielkiego Księstwa. Pierwsze jej wydanie (ok. 1603 r.) zaginęło, ale na jego podstawie holenderski sztycharz G. Hessel przerytował ją do nowego wydania pt.: „Magni Ducatus Lithuaniae caeterarumque regionum illi adiacentium, exacta descriptio …” (Amsterdam 1613). Mapa «radziwiłłowska» była jednym z najwybitniejszych osiągnięć kartografii staropolskiej i do poł. XVIII w. stanowiła najlepsze źródło wiedzy o Wielkim Księstwie. «Sierotka» odebrał różnowiercom drukarnię, założoną przez jego ojca w Brześciu Lit. i po przeniesieniu jej do Wilna otworzył w r. 1576, jako pierwszą oficynę katolicką w stolicy Litwy. Oddał ją na użytek tamtejszemu kolegium jezuickiemu i wspierał finansowo działalność wydawniczą, np. wyłożył 1 tys. złp. na druk pierwszego wydania „Żywotów świętych pańskich” Piotra Skargi (Wil. 1579). Drukarnia «Sierotki» tłoczyła głównie prace jezuitów, w tym wiele polemik religijnych z poglądami różnowierców lit. Ok. 1586 r. R. przekazał ją na własność Akademii Wileńskiej. Natomiast inną drukarnię różnowierczą, własność Kawieczyńskich, usunął w r. 1571 z Nieświeża. W kręgu mecenatu artystycznego i literacko-naukowego R-a prócz wspomnianych już Bernardoniego, Skargi, Strubicza i Makowskiego, obracali się również Tomasz Treter, Kasper Wilkowski, Andrzej Grutinius. Wielu autorów dedykowało «Sierotce» swoje prace, m. in. kanonik wileński Andrzej Jurgiewicz, Aleksander Gwagnin, Jan Protasowicz, Sebastian Petrycy, lekarz Stefana Batorego Simon Simonius, a nawet kalwinista Andrzej Wolan.

R. był autorem diariusza swej peregrynacji do Palestyny, Syrii i Egiptu. Relację tę, korzystając z notatek czynionych w czasie podróży, spisał w języku polskim ok. r. 1590. W r. 1592 «peregrynarz» krążył już w odpisach w wąskim gronie, budząc żywe zainteresowanie; miał np. egzemplarz Łukasz Górnicki i za zgodą «Sierotki» wypożyczył go do odpisania dworzaninowi królewskiemu Andrzejowi Boboli. Zamysł ogłoszenia diariusza drukiem wyszedł zapewne od jezuitów, pragnących upowszechnić informacje o Ziemi Świętej. W r. 1599 «kophlik z peregrynarzem» został przekazany w Braniewie Treterowi, który przetłumaczył polski oryginał diariusza na łacinę i wydał pt. Hierosolymitana peregrinatio Illustrissimi Domini Nicolai Christophori Radzivili (Brunsberga 1601). Tłumacz zmienił formę literacką diariusza i dokonał przeróbek stylistycznych, mianowicie podzielił tekst oryginalny na cztery listy wysłane jakoby w czasie pielgrzymki, do których dodał ułożone przez siebie epistolarne wstępy i zakończenia. Z faktu, iż istnieją trzy różne w szczegółach odbicia tego wydania, można wnioskować o dużej poczytności dziełka. Na przerobionym i tłumaczonym przez Tretera tekście opierały się kolejne wydania diariusza, m. in. w przekładzie polskim Andrzeja Wargockiego (Kr. 1607 i wznowienia). O popularności diariusza «Sierotki» w XVII i XVIII w. świadczą liczne wydania łacińskie i polskie, a także w tłumaczeniu na języki niemiecki i rosyjski oraz (fragmenty) francuski (do poł. XIX w. 16 edycji). Ze względu na wartości poznawcze i literackie diariusz R-a jest uważany za jeden z najcenniejszych zabytków tego rodzaju piśmiennictwa staropolskiego. Oryginalny tekst diariusza został wydany krytycznie przez Jana Czubka pt. Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła peregrynacja do Ziemi Świętej (1582–1584), („Arch. do Dziej. Liter.” Kr. 1925 t. 15) oraz przez Leszka Kukulskiego pt. Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu 1582–1584 (W. 1962); fragmenty zamieścił Roman Pollak w „Antologii pamiętników polskich XVI wieku” (Wr. 1966).

R. zmarł 28 II 1616 w Nieświeżu i tam go pochowano 9 IV t. r. w kościele jezuickim w grobowcu, który sam wcześniej wystawił. Kazanie pogrzebowe wygłosił jezuita M. Widziewicz (druk., Kr. 1616). Skromny pochówek, jaki R. zaordynował sobie w testamencie, wywołał spore wrażenie w okresie barokowej pompy. Samuel Maskiewicz, który uczestniczył w pogrzebie «Sierotki» napisał, że «bez wszelkiej pompy grześć się rozkazał, trumny aby niczym nie nakrywano, ubodzy ciało aby nieśli, których bracią nazywał; w pielgrzymskim odzieniu położyć się kazał, a bez tych katafalków, bez niesienia mar próżnych, bez koni ubranych, bez kruszenia kopij, owo zgoła najmniejszej ceremonii nie potrzebował, w czym wszystkim działo się dosyć woli jego». W rok po śmierci najstarszy syn Jan Jerzy urządził natomiast «miłością synowska … zjęty» uroczyste egzekwie, uświetnione kazaniem jezuity Jana Alanda („Pamiątka J. O. sławnej pamięci..., Wil. 1617).

W małżeństwie z Elżbietą Eufemią z Wiśniowieckich miał R. dziewięcioro dzieci: Elżbietę (1585–1618), od r. 1603 żonę Gabriela Tęczyńskiego, woj. lubelskiego, 2. v. za Krzysztofem Kiszką (zob.), Mikołaja (zm. w niemowlęctwie), Jana Jerzego (zob.), Albrychta Władysława (zob.), Krzysztofa Mikołaja (ur. 1590 – zm. 1607 w czasie studiów w Bolonii), Zygmunta Karola (zob.), Aleksandra Ludwika (zob.), oraz ur. w r. 1593 bliźniaczki, które przeznaczone przez ojca do klasztoru zmarły w wieku dziecięcym: Krystyna w r. 1599 i Katarzyna w r. 1600.

W Zbiorach Ikonograficznych B. Narod. w W. znajdują się następujące miedzioryty: G. B. Fontany, reprod. w: Schrenck J., Der Aller Durchleuchtigisten und Grossmaechtigen Kayser, … Koenigen und Ertzhertzogen, … Fuersten, wie auch Graffen..., Innsbruck [ok. 1603], L. Kiliana z portretu z 1. poł. XVII w., 3 wersje, a ponadto w Gabinecie Rycin B. Uniw. Warsz., Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F. Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nevisii [1758] nr 91; Miedzioryt bądź T. Tretera, bądź T. Makowskiego w 1. wyd. łacińskim Hierosolimitana peregrinatio …; Bartynotypy trzech (zaginionych) medali pamiątkowych z w. XVI z popiersiami R-a w wieku dziecięcym (1554), młodzieńczym i dojrzałym w Zbiorach Ikonograficznych B. Narod. w W.; Płaskorzeźba klęczącej postaci «Sierotki» w stroju pielgrzyma w kościele pojezuickim w Nieświeżu (fot. w: Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 s. 223); Grajewski, Bibliografia ilustracji; – Nowy Korbut, III (bibliogr); Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 (drzeworyt M. Starkmana); Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Pergamentų katalogas, Wyd. R. Jasas, Vil. 1980; – Alexandrowicz S., „Peregrynacja do Ziemi Świętej” księcia Radziwiłła Sierotki. Czas powstania rękopisu, w: Ars historica, P. 1976; tenże, Pierwsze zaginione wydanie radziwiłłowskiej mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Kwart. Hist. Kultury Materialnej” R. 16: 1968 s. 539–45; tenże, Stanowisko Tomasza Makowskiego na dworze nieświeskim, „Biul. Hist. Sztuki” R. 29: 1967 s. 522–9; Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W.-Kr. 1928; Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440–1600), Arch. do Dziej. Oświaty i Szkolnictwa w Pol. Kr. 1938 IV; Baryczowa M., Augustyn Rotundus Mieleski – pierwszy historyk i apologeta Litwy, w: Z dziejów polskiej kultury umysłowej XVI i XVII wieku, Wr. 1976 s. 97, 98; Bednarski S., Stosunki kardynała R. Bellarmina z Polską i Polakami, „Przegl. Powsz.” T. 178: 1928 s. 79–82; Bersohn M., Dawna zbrojownia książąt Radziwiłłów w Nieświeżu, W. 1904; Buszyński I., Kroże, Wil. 1872 s. 17–25, 28–9, 31; Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita (1370–1632), W. 1934; Chrzanowski T., Działalność artystyczna Tomasza Tretera, W. 1984; Dovnar Zapolski M., Gosudarstvennoje chozjajstvo Vel. Kn. Litovskogo pri Jagellonach, Kiev 1901 I 151; Drukarze dawnej Polski, z. 5; Dumała K., Studia z dziejów Szydłowca, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 4: 1967; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Dzieje dobroczynności krajowej i zagranicznej, Wil. 1820 I 636–7; Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech, W. 1843 s. 22–3, 81–8, 91; Etienne Batory roi de Pologne, prince de Transylvanie, Kr. 1935 s. 22–36; Floria B. N., Dymitr Samozwaniec a magnateria polsko-litewska, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 24: 1979 s. 86; tenże, Russko-polskije otnošenija i političeskoje razvitije Vostočnoj Evropy vo vtoroj polovinie XVI – načale XVII v., Moskva 1978; Golubev S., Kijevskij mitropolit Petr Mogila..., Kiev 1883 I (Dodatki) 41–5, 63–4, 179–81; Gruszecki A., Fortyfikacje zamku w Nieświeżu, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” R. 10: 1965 s. 141–5; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), W. 1969; tenże, Zmowa w podwarszawskim lesie w 1572 r., „Roczn. Warsz.” R. 6: 1967 272–4; Halecki O., Dzieje unii Jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; Historia dyplomacji polskiej, W. 1982 II; Ivinskis Z., Die Druckerei der Jezuiten in Vilnius und die ersten litaunischen Katholischen Bücher, „Commentationes Balticae” T. 1: 1953 s. 27–6; Jakubowski J., Czy istnieli kniaziowie nieświescy? „Ateneum Wil.” R. 1: 1923 s. 1–9; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Jasnowski J., Mikołaj Radziwiłł „Czarny” (1515–1565), W. 1939; Jobert A., Les Polonais et le rayonnement intellectuel de Rome au temps de la Renaissance et de la Contre-Réforme, „Revue des Etudes Slaves” T. 27: 1951 s. 180–1; Karpovič T. A., Portrety iz Niesviža i Grodno v sobranii Gosudarstvennogo Chudožestvennogo Muzeja B. S. S. R., „Muzej” nr 1 s. 137; Kosman M., Protestanci i kontrreformacja, Wr. 1978; tenże, Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wr. 1973; Kot S., Le rayonnement de Strasbourg en Pologne à l’epoque de l’humanisme, „Revue des Etudes Slaves” T. 27: 1951 s. 190–1; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVI cz. 2 s. 118, XVII cz. 1 s. 99, 112, XVIII cz. 1 s. 59, 86, XVIII cz. 2 s. 79, 87; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840–2 I 294, II 456, IV 64–5; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, Wil. 1908–16 III 57; Lappo I. I., Litovskij Statut 1588 g., Kaunas 1934–6 I; tenże, Velikoje Knjažestvo Litovskoje vo vtoroj polovinie XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Juriev 1911; tenże, Velikoje Knjažestvo Litovskoje za vremja ot zaklučenija Lublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1569–1586), S.–Pet. 1901; Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kr. 1939 (w indeksie mylony z «Piorunem»); tenże, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1901; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1841–3 I 24, 45, 73, II 52, 112, 179, 186; tenże, Historja szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, P. 1851 IV 15, 19, 99, 119–21; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618, W. 1968; tenże, Wojna domowa w Polsce, Cz. I, Wr. 1960; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, W.-P. 1985 s. 117–18, 128, 130, 138; Maras J. N., Vatikan i katoličeskaja cerkov v Belorussii (1569–1795), Minsk 1971; Markowski F., Zamek Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki w Nieświeżu, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” R. 9: 1964 nr 2 s. 155–72; Mayer E., Des Olmützer Bischofes Stanislaus Pawłowski Gesandtschaftsreisen nach Polen 1587–1588, Wien 1861 s. 26, 65, 67–8, 88; Merczyng H., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka i jego przyjęcie katolicyzmu…, „Przegl. Hist.” R. 12: 1911 s. 1–10; Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, W. 1980; Naruszewicz A., Żywot Jana Karola Chodkiewicza, Kr. 1858 s. 170; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, Kr. 1860 II 109; Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej, Rzym 1984; tenże, Rozkwit Akademii Wileńskiej…, Rzym 1983; Pirożyński J., Sejm warszawski roku 1570, Kr. 1972 s. 19, 22, 46, Zesz. Nauk. UJ Nr 279; Puget W., Z dziejów zamku w Szydłowcu, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” R. 4: 1967 s. 291; Sajkowski A., Nad staropolskimi pamiętnikami, P. 1964; tenże, Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, P. 1965; tenże, Staropolska miłość, P. 1981; Sapiehowie, Pet. 1890 I; Seredyka J., Źródła do dziejów Polski i Litwy okresu przedrozbiorowego w bibliotekach Wilna i Leningradu, „Spraw. Wydz. I Opolskiego Tow. Przyjaciół Nauk” S. A nr 10 (1973), Wr. 1974 s. 37–48; Serwański M., Henryk III Walezy w Polsce, Kr. 1976; Sobieski W., Si non iurabis, non regnabis..., „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; Spis rycin w zbiorze Emeryka hr. Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901 nr 1636–1641; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; Sulerzyska T., Inwentarze galerii obrazów Radziwiłłów z XVII w., „Biul. Hist. Sztuki” R. 23: 1961 nr 3 s. 267–84; Tazbir J., Piotr Skarga, W. 1978; Tračevskij A., Polskoje bezkorolevije po prekraščenii dynastii Jagiellonov, Moskva 1869 s. 56–61, 91–7, 107, 209–11, 214, 507, Dodatki s. 86–100; Tyszkowski K., Odgłosy rokoszowe na Litwie, „Ateneum Wil.” R. 1: 1923 s. 40, 46, 49; Wierzbowski T., Zabiegi cesarza Maximiliana o koronę polską (1565–1576), „Ateneum” 1879 nr 3 s. 418, 422, 428, 445, nr 4 s. 69, 79, 81; Wisner H., Litwa wobec rokoszu, „Kwart. Hist.” R. 79; 1972 z. 2 s. 286, 293, 295; tenże, Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; Wiśniewski J., Dekanat konecki, Radom 1913 s. 273, 479–82; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 161–2; Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka, Kr. 1878 s. 35, 61–2, 64, 124, 231, 299, 303, 319; Załęski, Jezuici; tenże, Kolegium jezuitów w Nieświeżu, „Przegl. Powsz.” T. 54: 1897 II s. 239–52; Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” T. 66: 1978 s. 109–11; – Acta Hist., XI; Akta historyczne do panowania Stefana Batorego, W. 1881, Bibl. Ord. Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego, V–VI; Akta podkancl. Krasińskiego, III; Akta poselskie Krasińskiego; Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I; Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII, X, XII, XXXIII, XXXVI; Akty Zap. Ross., III 184–5, IV 144–6; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, I, IV, VII; Archiv Jugo-Zapadnoj Rossii, Kiev 1859–69 I cz. 1, 5; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Arch. Zamoyskiego, I–IV; Bielski J., Dalszy ciąg kroniki polskiej zawierającej dzieje od 1587 do 1598, W. 1851 s. 10, 62, 272, 288; Bielski, Kronika, s. 140; Codex Mednicensis seu Samogitiae dioecesis, Wyd. P. Jatulis, Romae 1984; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., I 237, 241, 294, 376, 459, 467, IV 367, 406, 414, V 303, 305, 354; [Daniłowicz I.], Skarbiec diplomatów, Wil. 1862 II 330; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, Wr. 1963; Dnevnik Lublinskogo sejma 1569 goda, S.-Pet. 1869; Dziennik podróży do Włoch biskupa Jerzego Radziwiłła w 1575 r., „Kwart. Hist.” R. 49: 1935 s. 340–7; Elementa ad fontium editiones, XI–XIII, XVII, XXI, XLII, XLV, LVIII, LIX; Hejdensztejn R., Dzieje Polski…, Pet. 1857 I 77, 92, 99, 101, 107, 153, 314, 317, 331, II 242, 244–5, 330, 388, 439; Hosii epistolae, V (Olsztyn 1976, Studia Warmińskie, XIII); Jagiellonki Polskie w XVI wieku, Wyd. A. Przezdziecki, Kr. 1868 IV 114, 247, 263–5, 294–5, 336, 339; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vil. 1653 s. 45, 49–50, 54, 56–9, 61–2, 68, 71, 72, 76–7; Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, Tor. 1937–9 I–II; Korespondencje Jana Karola Chodkiewicza, W. 1875 s. 42, Bibl. Ord. Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego, I; [Laureo V.], Vincent Laureo … et ses dépêches, W. 1887; Listy Jana Zamoyskiego do Radziwiłłów od roku 1574–1602, „Kwart. Hist.” R. 4: 1890 s. 236–57, 494–512; Listy ks. Piotra Skargi T. J. z lat 1566–1610, Kr. 1912; Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, wojewody wileńskiego, Wyd. S. A. Lachowicz, Wil. 1842 s. 303–14; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Mon. Pol. Vat., IV, V, VI, VII; Opis dokumentov Vil. Centr. Arch. drevnich aktovych knig, Vil. 1903 II, 1909 VII, 1912 IX; Opisanije Rukopisnogo Otdelenija Vil. Publičnoj Bibl., Wil. 1898 III; Pamiętnik Teodora Jewłaszewskiego, W. 1860 s. 19–20, 55, 61, 63, 72; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego na Psków, Wyd. A. Czuczyński, Kr. 1894; Polski dyplomata na papieskim dworze. Wybór listów Jerzego z Tyczyna do Marcina Kromera (1554–1585), Wyd. J. Axer, W. 1982; Relacje nuncjuszów, I 225, 459, 461; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, Wyd. P. Rabikauskas, Romae 1971 I; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. A. Rembowski, W. 1893, Bibl. Ord. Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego, IX–XII; Rossija i Italija. Sbornik istoričeskich materialov…, Wyd. E. Šmurlo, S.-Pet. 1913 II; Rus. Ist. Biblioteka, XXXIII kol. 246, 453; Script. Rer. Pol., VIII (Arch. Radziwiłłów), XI (diariusz konwokacji i elekcji 1587), XX (diariusz 1597), XXI (diariusz 1591–2), XXII (Orzelski); Sulikowski J. D., Krótki pamiętnik rzeczy polskich…, Pet. i Mohylew 1855 s. 6, 85; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Stryjkowski M., Kronika Polska, Litewska, Żmodzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582 s. 776; tenże, Przesławnego wjazdu do Krakowa i pamięci godnej koronaciej Henryka Walezjusza wierszem opisanie, Kr. 1574; Święcicki G., Theatrum S. Casimiri, Vil. 1604; [Tyczyn J.], Georgii Ticini ad principes Radziwiłł epistulae, Wyd. J. Axer, Wr. 1980; Uchańsciana, I, IV; Vet. Mon. Pol., III; Vol. leg., II 132, 288, 355, 365, 434, 452, 463; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Wielewicki, Dziennik, I–II; Wilkowski K., Desiderosus abo ścieszka do miłości Bożej, Kr. 1589; Z dokumentów Xięcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką, W. 1936; Zbiór listów własnoręcznych różnych kardynałów do rodziny X. X. Radziwiłłów 1545–1729, „Kwart. Lit.” R. 1: 1910 t. 3 s. 1–10; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. S. Broel-Plater, W. 1859 IV 228–9, 232; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, przez J. U. Niemcewicza, W. 1822 I 115, 133, 164, 203–4, 214, 219, IV 86–7, Wyd. nowe Lipsk 1839 II 48, 57, 141, 310–11; Źródła Dziej., XI; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. I (dok. perg.) nr 7726, 7802, 7805, 7808, 7810, 7816, 7817, 7849, 7851, 7852, 7866, 7867, 7869, 7872, 7898, 7912, 7922, 7923, 7957, 7958, 7959, 7964, 8022, 8047, 8055, 8084, 8434, Dz. II teka 1 nr 52, 70, 82, 87, 89, teka 3 nr 195, 343, ks. 10 s. 77, 84, ks. 40 s. 8, 13–18, 22, 30, 39, ks. 46 s. 275, 683, Dz. IV koperta 1, 2, 504–514, 672, Dz. VIII nr 254, 278, 279, 283, 360, 406, 566/1, 567, 684, Dz. XI nr 3, 65, 66, 84, 85, 87, Dz. XV teka 8 plik 4 (bez pag.); B. Czart.: rkp. 1352 s. 265 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658, tzw. Nomenclator), rkp. 2573; B. Jag.: rkp. 7031 k. 11–13; B. PAN w Kr.: rkp. 360 k. 184–186; B. Raczyńskich: rkp. 73, 77, 78, 79.

                                                                                                                                                                                       Henryk Lulewicz